Vicdan, insanın doğru ile yanlışı ayırt etmesini sağlayan içsel bir rehberdir. Çocukların vicdan gelişimi, ahlaki değerleri içselleştirmeleri ve dürüst bireyler olmaları açısından büyük önem taşır. Ancak vicdan gelişimi tamamlanmadan, çocukların zaman zaman yalan söylemeleri normal bir gelişim sürecinin parçası olabilir.

1. Vicdan Nedir ve Nasıl Gelişir?

Vicdan, insanın yaptıkları karşısında kendini sorgulaması ve doğru olanı yapma sorumluluğu hissetmesiyle ilgilidir. Çocuklar vicdanlarını geliştirirken çevresinden öğrendikleri değerleri içselleştirirler.

Vicdan gelişiminde üç temel aşama bulunur:

- Dışsal Kontrol Dönemi (0-6 Yaş): Çocuklar bu dönemde ebeveynlerinin tepkilerine duyarlıdır. Yaptıkları davranışın doğru ya da yanlış olduğunu, büyüklerinin tepkilerine göre değerlendirirler. Yalan söylemeleri genellikle cezadan kaçınma veya istenilen ilgiyi görme isteğiyle olur.

- İçselleştirme Dönemi (6-12 Yaş): Çocuklar, ebeveynlerinin ve toplumun değerlerini benimsemeye başlarlar. Yaptıkları hatalardan pişmanlık duyabilir ve doğruyu söyleme eğilimleri artar. Ancak hâlâ korku ya da başkalarını mutlu etme gibi sebeplerle gerçeği çarpıtabilirler.

- Özerk Ahlak Dönemi (12+ Yaş): Bu dönemde çocuklar artık ahlaki değerleri içselleştirir ve doğruyu yanlışı kendi vicdanlarıyla ayırt edebilirler. Yalan söyleme davranışı azalır, çünkü dürüst olmanın içsel bir değer taşıdığını anlamaya başlarlar.

2. Vicdan Gelişimi ile Yalan Söyleme Davranışı Arasındaki Bağlantı

Vicdan gelişimi tamamlanmamış bir çocuk, yalan söylemenin yanlış olduğunu bilse bile bunu sürdürebilir. Çünkü ahlaki değerleri içselleştirmemiştir. Yalan söylemenin kötü bir şey olduğunu sadece ebeveynlerinin tepkisine göre değerlendirir. Empati yeteneği tam gelişmemiştir. Yalanın başkalarını nasıl etkileyebileceğini tam olarak kavrayamayabilir. Sonuç odaklı düşünür. Eğer yalan söylemek ona kısa vadede bir avantaj sağlıyorsa (örneğin cezadan kaçınmak veya ödül almak), bunu ahlaki bir sorun olarak görmeyebilir.

Ancak vicdan gelişimi ilerledikçe çocuklar, yalan söylemenin sadece dışsal bir ceza ya da ödülle ilgili olmadığını, aynı zamanda içsel bir huzursuzluk yarattığını fark etmeye başlarlar. Bu noktada, yalan söylediklerinde suçluluk hissedebilir ve dürüst olmanın daha değerli olduğunu anlayabilirler.

3. Vicdan Gelişimini Desteklemek İçin Neler Yapılabilir?

a) Çocuğa Ahlaki Değerleri Anlatmak ve Yaşatmak

Çocuklar, dürüstlük ve güven gibi değerleri doğrudan öğrenmezler; onları yaşantılarıyla keşfederler. Bu nedenle ebeveynlerin ve öğretmenlerin, dürüstlük üzerine hikâyeler anlatması, gerçek hayattan örnekler vermesi, dürüst olmanın getirdiği kazanımları vurgulaması gereklidir.

b) Empati Becerisini Geliştirmek

Empati, vicdan gelişiminin en önemli unsurlarından biridir. Çocuğunuzun empati yeteneğini geliştirmek için onu sorular yöneltilebilir. Örneğin “Eğer biri sana böyle yapsaydı nasıl hissederdin?” gibi sorular yöneltebilir. Birinin yalan söylemesinin sonuçlarını birlikte değerlendirebilir. Hikâyeler ve oyunlar yoluyla farklı bakış açılarını keşfetmesini sağlayabilirsiniz.

c) Korkuya Dayalı Ceza Sisteminden Kaçınmak

Aşırı otoriter veya cezalandırıcı bir tutum, çocuğunuzun vicdanını geliştirmesini engelleyebilir. Çünkü çocuk, yalan söylemenin ahlaki bir problem olduğunu değil, sadece yakalanmaması gerektiğini öğrenir.

Ne yapmalı?

- Yalanı hemen cezalandırmak yerine, çocuğun neden yalan söylediğini anlamaya çalışın.

- Ona dürüst olduğu zaman kendini nasıl daha iyi hissedeceğini anlatın.

- Küçük hatalarını dürüstçe itiraf ettiğinde ona güven verdiğinizi gösterin.

d) Doğal Sonuçları Görmesini Sağlamak

Çocuğunuz yalan söylediğinde, bunun doğrudan bir ceza ile değil, doğal sonuçlarıyla karşılaşmasını sağlamak daha etkili olabilir. Örneğin, ödevini yaptığını söyleyip yapmadığında, öğretmeniyle yüzleşmek zorunda kalacağını bilmelidir. Ya da kırdığı bir eşyayı sakladığında, bu durum ortaya çıktığında güvenin zedelenebileceğini anlamalıdır. Böylece çocuk, vicdanının sesini dinlemeyi öğrenir.

4. Yalan Söyleyen Çocuk Vicdan Azabı Çeker mi?

Çocuklar yaşlarına ve gelişim seviyelerine bağlı olarak farklı şekillerde vicdan azabı hissederler. Küçük yaşlarda (3-6 yaş) yalan söylediklerinde genellikle pişmanlık duymazlar, çünkü gerçekle hayali karıştırabilirler. 7 yaş civarında, yalanın başkaları üzerindeki etkilerini fark etmeye başlarlar ve vicdan azabı hissedebilirler. 10 yaş ve sonrasında, yalan söylemek içsel bir huzursuzluk yaratmaya başlar, çünkü ahlaki değerler daha fazla içselleştirilmiştir.

Eğer bir çocuk sık sık yalan söylüyor ancak hiçbir pişmanlık veya suçluluk belirtisi göstermiyorsa, bu durum ebeveynlerin dikkatle değerlendirmesi gereken bir konu olabilir.

Sonuç: Dürüstlüğü Vicdan ile Bütünleştirmek

Vicdan, çocukların içsel bir ahlaki pusula geliştirmesini sağlar. Eğer çocuk, dürüst olmanın sadece bir kural değil, aynı zamanda iç huzuru sağlayan bir değer olduğunu öğrenirse, yalan söyleme eğilimi azalır. Bunu sağlamak için ebeveynlerin ve eğitimcilerin:

- Dürüstlüğü ödüllendirmesi,

- Empati geliştirmesine yardımcı olması,

- Aşırı cezalandırıcı olmaması,

- Doğal sonuçları görmesine izin vermesi gerekir.

Unutulmamalıdır ki vicdan gelişimi uzun vadeli bir süreçtir ve ebeveynlerin sabırlı, tutarlı ve anlayışlı olması çocuğun dürüst bir birey olarak yetişmesinde büyük rol oynar.

"Değerli okuyucularım, yazılarım ile ilgili görüş ve önerilerinizi benimle paylaşmanızı çok isterim. Geri bildirimlerinizi [email protected] adresine gönderebilirsiniz. Teşekkürler!"