Ebeveynler, çocuklarının iyi davranışlarını pekiştirmek ve yanlışlarını düzeltmek için çeşitli yöntemler kullanır. Bu yöntemlerden en yaygın olanları ödüllendirme ve cezalandırma sistemleridir. Ancak bu sistemlerin çocukların karakter gelişimi ve dürüstlük algısı üzerindeki etkilerini düşündüğümüzde, bazen istenmeyen sonuçlar doğurabileceğini fark ederiz.

-Ödül ve ceza sistemi gerçekten çocukları yalan söylemeye itebilir mi?

-Eğer öyleyse, nasıl bir denge kurmalıyız?

- Ödül Sistemi ve Yalan Söyleme İlişkisi

Ödül sistemi, çocuğun belirli bir davranışı sergilemesi karşılığında bir kazanım elde etmesi prensibine dayanır. Ödüller, motivasyonu artırabilir ve istenen davranışların tekrarlanmasını sağlayabilir. Ancak aşırı ve yanlış kullanıldığında çocuklarda dürüstlük yerine başarıya ulaşma odaklı bir bakış açısı geliştirebilir.

1. Ödüle Bağlı Davranış Geliştirme

Ödüller zamanla çocuğun sadece ödül almak için hareket etmesine neden olabilir. Eğer çocuk, doğruyu söylemenin bir ödül getirmediğini ama belirli beklentilere uygun hareket etmenin ödül getirdiğini fark ederse, gerçeği çarpıtma eğilimine girebilir.

Örnek: Eğer bir çocuk “Eğer bugün hiç yaramazlık yapmazsan sana çikolata alırım” gibi bir cümleyle motive edilirse, yaramazlık yaptığı hâlde bunu gizleyerek ödülü elde etmeye çalışabilir.

2. Aşırı Rekabet ve Başarı Odaklılık

Bazı ödüller çocuklar arasında rekabeti artırabilir. Örneğin, “Sınıfın en başarılısı olursan sana bisiklet alırım” gibi bir ödüllendirme sistemi, çocuğun başarısızlıklarını gizleme veya kendisini olduğundan daha başarılı gösterme çabasına girmesine neden olabilir.

Örnek: Çocuk sınavdan düşük not aldığında, ödülü kaybetmemek için notunu olduğundan yüksek söyleyebilir.

3. Dış Motivasyonun Aşırı Kullanımı

Geçmişte yazdığım yazılarda motivasyon ve motivasyon türleri konularına değinmiştim (bkz. 09.09.2024 ve 16.09.2024 tarihli yazılar). Eğer çocuk sadece ödül için doğruyu söylüyorsa, bir süre sonra ödül olmadığı durumlarda dürüstlükten uzaklaşabilir. İçsel bir değer olarak dürüstlük kavramı gelişmez ve sadece kazanç sağlayacak durumlarda doğruluk ön planda tutulur.

- Ne Yapılmalı?

- Ödülleri maddi kazançlardan ziyade içsel ödüller hâline getirin. Örneğin, “Senin doğruyu söylediğini görmek beni gerçekten mutlu ediyor” gibi duygusal geri bildirimler verin.

- Çocuğa dürüstlüğün kendisinin bir değer olduğunu öğretin.

- Ödül sistemini dengeli kullanarak, çocuğun sadece sonuç değil süreç odaklı düşünmesini sağlayın.

- Ceza Sistemi ve Yalan Söyleme İlişkisi

Ceza, istenmeyen bir davranışı önlemek için kullanılan bir yöntemdir. Ancak çocuk yetiştirmede cezanın yanlış kullanımı, çocuğun hatalarından ders çıkarmasını sağlamak yerine, cezadan kaçınmak için yalan söylemesine yol açabilir.

1. Korku Temelli Yalanlar

Katı kurallar ve ağır cezalar, çocukların yalan söyleme ihtiyacını artırabilir. Eğer çocuk cezadan kaçınmak için gerçeği saklamayı öğrenirse, zamanla bu alışkanlık hâline gelebilir.

Örnek: Çocuk yanlışlıkla bir vazo kırdığında, ebeveyni daha önce böyle bir durumda sert bir ceza verdiyse, bu kez gerçeği gizleyerek cezadan kaçınmaya çalışabilir.

2. Hata Yapmaktan Korkma

Bazı çocuklar cezalandırılmaktan çekindikleri için hatalarını kabul etmekten kaçınır. Oysa hatalar, öğrenmenin doğal bir parçasıdır. Eğer çocuk her hatasında cezalandırılıyorsa, zamanla gerçeği saklamayı bir savunma mekanizması olarak geliştirebilir.

Örnek: Eğer ebeveyn çocuğa, “Eğer yalan söylersen çok büyük ceza alırsın” diyorsa, çocuk yalan söylemenin cezası büyük olduğu için daha fazla yalan söyleyerek durumu kurtarmaya çalışabilir.

3. Aşırı Kontrol ve Baskı

Çocuğun her hareketini sıkı bir denetim altında tutmak, onun bağımsız kararlar almasını zorlaştırır. Özgürlüğü kısıtlanan çocuklar, bazen cezadan kaçınmak için yanlış bilgiler verebilir.

Örnek: Ailesi tarafından çok sıkı kontrol edilen bir çocuk, arkadaşlarıyla dışarı çıkarken ders çalıştığını söyleyerek yalan söyleme alışkanlığı geliştirebilir.

- Ne Yapılmalı?

- Çocukların hatalarından ders çıkarmalarına izin verin ve hatalarını bir öğrenme fırsatı olarak görün.

- Ceza yerine sonuçları açıklayıcı bir şekilde anlatın. Örneğin, “Yemeğini yere döktüğünde temizlemek zorunda kalırsın” gibi doğal sonuçlarla yüzleşmesine olanak tanıyın.

- Korku yerine güven temelli bir iletişim kurarak çocuğun rahatça doğruyu söylemesini sağlayın.

Sonuç: Ödül ve Ceza Yerine İçsel Motivasyon

Hem ödül hem de ceza sistemlerinin aşırı ve bilinçsiz kullanımı, çocukları yalan söylemeye yönlendirebilir. Çocuklar, doğruyu söylemenin bir değer olduğunu ve bunun kendi içinde bir anlam taşıdığını fark etmelidir.

- Dürüstlüğü içselleştirmelerini sağlayın: Çocuklarınıza yalan söylememenin neden önemli olduğunu açıklayın ve onların empati duygularını geliştirmelerine yardımcı olun.

- Güven ortamı oluşturun: Çocuklarınıza yargılanmadan ve cezalandırılmadan konuşabilecekleri bir alan tanıyın.

- Doğal sonuçları öğretin: Hataların ve doğruların sonuçlarını doğal bir süreç içinde deneyimlemelerine fırsat verin.

- Ödül ve ceza sistemini dengeleyin: Çocuğu tamamen ödüle ya da cezaya bağımlı kılmadan, doğru davranışları model olarak gösterin.

Unutulmaması gereken en önemli nokta şudur: Çocuklar doğuştan dürüsttür, ancak çevrelerinde gördükleri ve deneyimledikleri onları yalan söylemeye yöneltebilir. Ebeveyn olarak en büyük görevimiz, onlara doğruyu söylemenin güvenli, değerli ve anlamlı bir davranış olduğunu hissettirmektir.

“Değerli okuyucularım, yazılarım ile ilgili görüş ve önerilerinizi benimle paylaşmanızı çok isterim. Geri bildirimlerinizi [email protected] adresine gönderebilirsiniz. Teşekkürler!”