EBRU APALAK
Ankara'daki varlıkları köklü bir geçmişe uzanan Yahudiler, çok kültürlü hayatın bir parçası konumundaydı. Samanpazarı'nın altında, Denizciler Caddesi ile Anafartalar Caddesi’nin arasındaki alanda yer alan Yahudi Mahallesi’nde yüzlerce yıl yaşadılar.
Ankara, 15. yüzyılda Anadolu’da nüfusu Bursa’dan sonra en kalabalık Osmanlı şehriydi. Bunda, tiftik keçisi ticaretinin payı büyüktü. Yahudiler ve Ermeniler, bu ticarette etkin konumdaydı. Kentteki Yahudi yerleşiminin geçmişi Roma İmparatorluğu dönemine kadar uzanıyor. Osmanlı dönemindeki yazılı kaynaklar ise Yahudilerin 16. yüzyıldan itibaren Ankara’da yaşadığını gösteriyor.
“SADECE YAHUDİLERİ 12 MAHALLEDİR"
Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde 17. yüzyıl Ankarası’ndan "Ermenisi, Yahudisi gayet çoktur. Sadece Yahudileri 12 mahalledir" diye söz etti. 1739-1740 yıllarında Ankara'ya gelen Seyyah Richard Pockocke, 100 bin kişilik Ankara’da 40 Yahudi ailenin yaşadığını belirtti.
Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Mahmut döneminde yapılan ilk nüfus sayımında, gayrimüslim Ankara nüfusu içinde 135 Yahudi’nin bulunduğu ortaya çıktı.
Diplomat Andreas David Mordtmann, Ankara'da 1859’da 80 Yahudi’nin, arkeolog Georges Perrot 1864’te yaklaşık bin Yahudi’nin yaşadığını kaydetti.
Ankara'nın ilk gezi rehberlerinden birini hazırlayan Ernest Mamboury, 1882’de Ankara'da 50 Yahudi hanesinin bulunduğunu, Yahudilerin 1890’da 413 kişi, 1927’de ise 658 kişi olduklarını kayda geçirdi.
Kentte 1908’de 1265, 1914’te 1026 Yahudi yaşıyordu. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ankara’nın başkent olmasıyla birlikte kentin aldığı göçlerle Yahudi nüfusu 5 bin kişiye kadar çıktı. Kentteki Yahudi nüfusu 1960’larda yaklaşık 500’e düştü.
Ankara Yahudi Cemaatine mensup, 1990’lı yıllara kadar mahallede yaşamaya devam eden Sara Bahar’ın İstanbul’daki İhtiyarlar Yurdu’na yerleştirilmesiyle mahalledeki Yahudi nüfusu tamamen yok oldu.
Ankara Musevi Cemaati Eski Başkanı Prof. Dr. Yuda Yürüm, 1996’da başkentteki Yahudi nüfusunun yaklaşık 100 kişi olduğunu ifade etti.
Ankara Kent Konseyi (AKK) Kültür Sanat Meclisi, “Fotografik Ankara” adını verdiği ilk gezisini Altındağ ilçesindeki Yahudi Mahallesi’ne düzenledi. AKK’nin önünde toplanan Ankaralılar, geziye yoğun ilgi gösterdi. Başkentlilerin mahalleyi gezerken çektiği fotoğraflar önümüzdeki günlerde AKK’de sergilenecek. Geziye, AKK Başkanı Halil İbrahim Yılmaz da katıldı.
Kültür Sanat Meclisi, her ay bir pazar günü başkentin farklı bir köşesinde amatör ve profesyonel fotoğrafçılarla buluşarak Ankara’yı keşfe çıkacak.
ÜÇ SİNAGOG VE İKİ CAMİİ AYNI MAHALLEDEYDİ
Geçmişte Hacendi, Sakalar, Cumhuriyet döneminde ise İstiklal gibi isimlerle bilinen mahallenin günümüzdeki adı ise Anafartalar. Bölgeye 15. yüzyılda İspanya ve Polonya’dan gelip yerleşen Yahudiler, dericilik, ticaret ve zanaatla uğraştılar. Ankara'nın sosyal ve ticari hayatında etkin bir rol alan Yahudiler, 1942’de çıkarılan ve gayrimüslim azınlıkları ağır bir vergi yükü ile karşı karşıya bırakan Varlık Vergisi, II. Dünya Savaşı’nın başlaması ve İsraildevletinin kurulması gibi nedenlerle terk etmeye başladılar. Yahudiler, bu mahalleden ABD, İsrail, Yunanistan, Fransa, Polonya ve İspanya’ya göç ettiler.
Yıkık ve ağır hasarlı evlerin bulunduğu mahallede iki cami (Eskicioğlu Camii, Leblebicioğlu Camii), bir sinagog (Ankara Sinagogu, eski adıyla Mayor Sinagogu), dört çeşme, iki okul (Ravza-i Terakki Türk-Musevi Muhtelit Okulu ve Musevi Kız Lisesi) ve bir hamam (Şengül Hamamı) yer alıyor.
On altıncı yüzyılda Ankara'da, İspanyol, Portekiz ve Romaniyotlardan (Roma İmparatorluğu’nda yaşayan, M.S. 69’da Romalılar Kudüs'teki İkinci Tapınak’ı yıktıktan sonra sürgün veya paralı asker olarak Anadolu’ya getirilen Yahudi cemaati) oluşan üç Yahudi topluluğu bulunuyordu. Bu topluluklar, ortak bir ibadet biçimi ve yaşam tarzı üzerinde anlaşamayınca, Ankara'da üç sinagog inşa ettiler.
On dokuzuncu yüzyılın ortalarında inşa edilen Ankara Sinagogu’nun kullanımı zamanla azaldı, günümüzde ise Yahudi cemaatinin toplanması durumunda yılda birkaç kez ibadete açılıyor. Tek katlı, 750 yıllık bu taş bina, birkaç yüz kişiyi barındıracak büyüklükte.
Mahallenin önemli yapıları arasında, Mustafa Kemal Atatürk ve annesi Zübeyde Hanım’ın Millî Mücadele döneminde bir gece kaldığı Yasef Ruso Evi, Ankara’nın ilk pansiyonu, Eyüp Sabri Tuncer ve ailesinin yaşadığı konaklar yer alıyor. Ayrıca, yazar Memduh Şevket Esendal’ın “Ayaşlı ve Kiracıları” romanında olayların geçtiği konak da mahallede bulunuyor.
YAHUDİ YERLEŞİMİ, 53 YILDIR SİT ALANI
Altındağ Belediyesi, 1972’den beri birinci derece kentsel sit alanı statüsünde olan Yahudi Mahallesi’ni 2007’de Anafartalar Mahallesi’ne dahil ederek resmi varlığını sonlandırdı.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ise mahalleyi kentsel dönüşüm projesine dahil etti.
Birçok sivil toplum kuruluşu Yahudi Mahallesi'nin korunması ve yaşatılması için 2022’de dijital platform projesini hayata geçirdi. Türk Serbest Mimarlar Derneği ve Virtual Projects ortaklığıyla geliştirilen "Ankara Yahudi Mahallesi Dijital Platform Projesi", bu tarihi ve kültürel mirasın dijital olarak belgelenmesini ve tanıtılmasını amaçlıyor.
