20. yüzyılın en kanlı ve ideolojik çatışmalarından biri olan İspanya İç Savaşı'nı inceliyoruz.
17 Temmuz 1936'da başlayan ve 1 Nisan 1939'da General Francisco Franco'nun zaferiyle sona eren bu üç yıllık ulusal trajedi, sadece İspanya'nın kendi içinde yaşadığı bir hesaplaşma olmaktan öte, İkinci Dünya Savaşı'nın ideolojik saflarını belirleyen ve Avrupa'nın büyük güçlerinin müdahale ettiği kanlı bir prova niteliğindeydi.
Cumhuriyetçiler ve Milliyetçiler arasındaki bu mücadele, faşizm, komünizm, anarşizm ve demokrasi gibi farklı ideolojilerin çarpıştığı bir laboratuvar haline gelirken, günümüzde bile bıraktığı derin izler ve az bilinen pek çok ilginç detayı barındırır.
ÇALKANTILI CUMHURİYET VE DERİN KUTUPLAŞMA
İspanya İç Savaşı, uzun yıllardır süregelen siyasi istikrarsızlık, sosyal adaletsizlikler ve derin ideolojik kutuplaşmanın bir sonucuydu.
- İkinci İspanya Cumhuriyeti'nin Doğuşu (1931): Monarşinin devrilmesiyle 1931'de kurulan İkinci İspanya Cumhuriyeti, umutlarla dolu olsa da, siyasi spektrumun farklı uçları arasında uzlaşmaz bir çatışmaya sahne oldu. Cumhuriyet, toprak reformu, kilise-devlet ayrımı ve eğitimde laikleşme gibi radikal reformlar yapmaya çalıştı, bu da muhafazakar ve dini kesimlerin tepkisini çekti.
- Sosyal Adaletsizlikler ve Toprak Sorunu: İspanya'da toprakların büyük bir kısmı az sayıda büyük toprak sahibinin elindeydi. Köylülerin yaşadığı yoksulluk ve adaletsizlik, solcu hareketlerin, özellikle de anarşistlerin güçlü taban bulmasına neden oldu.
- Ordu ve Kilisenin Rolü: Ordu, geleneksel olarak İspanyol siyasetinde güçlü bir aktördü ve cumhuriyetçi reformlara karşı muhafazakar güçlerin yanında yer aldı. Katolik Kilisesi de laikleşme politikalarına şiddetle karşı çıkarak muhafazakar safları güçlendirdi.
- Halk Cephesi Hükümeti (1936): 1936 Şubat'ında sol partilerin oluşturduğu "Halk Cephesi" koalisyonu seçimleri kazandı. Bu zafer, sağ kanatta, özellikle de ordu içinde büyük bir rahatsızlık yarattı ve bir askeri darbe planlarının hızlanmasına neden oldu.
DARBE GİRİŞİMİ VE İÇ SAVAŞ
İç savaş, Fas'tan başlayan bir askeri ayaklanmayla patlak verdi.
- Askeri Darbe Girişimi (17 Temmuz 1936): General Francisco Franco liderliğindeki bir grup general, 17 Temmuz 1936'da İspanyol Fas'ında askeri bir ayaklanma başlattı. Amaçları, cumhuriyetçi hükümeti devirmek ve düzeni yeniden sağlamaktı. Darbe, anakaraya da yayıldı, ancak bazı şehirlerde (Madrid, Barselona gibi) işçiler ve milisler tarafından püskürtüldü.
- "Cumhuriyetçiler" ve "Milliyetçiler": Darbenin başarısız olması ve ülkenin ikiye bölünmesiyle iç savaş resmen başladı.
- Cumhuriyetçiler (Loyalists): Hükümeti ve cumhuriyeti destekleyenlerdi. Sosyalistler, komünistler, anarşistler, liberaller ve bölgesel milliyetçiler (Katalanlar, Basklar) gibi çok farklı ideolojilere sahip grupları barındırıyordu. Bu çeşitlilik, cumhuriyetçi saflarda iç çekişmelere ve koordinasyon sorunlarına yol açtı.
- Milliyetçiler (Nationalists): Darbeyi başlatan ve Franco liderliğindeki güçlerdi. Faşist Falanjistler, monarşistler, gelenekselci muhafazakarlar ve Katolik Kilisesi'nin güçlü desteğini alıyorlardı. Tek bir lider ve ideoloji etrafında daha örgütlüydüler.
Az Bilinen Bir Bilgi: Darbe girişiminin ilk saatlerinde, Franco'nun Afrika Ordusu'nu İspanya'ya taşımak için uçaklara ihtiyacı vardı. Bu uçaklar, daha sonra Almanya ve İtalya'dan gelen yardımların ilk sinyalleri olacaktı.
AVRUPA'NIN SAVAŞA KATILIMI
İspanya İç Savaşı, uluslararası güçlerin doğrudan ve dolaylı müdahaleleriyle küresel bir boyuta ulaştı.
- Faşist Blokun Desteği (Almanya ve İtalya): Adolf Hitler'in Almanya'sı ve Benito Mussolini'nin İtalya'sı, Milliyetçilere büyük askeri destek sağladı. Almanya, Luftwaffe uçaklarını (özellikle ünlü Kondor Lejyonu) ve tankları gönderirken, İtalya binlerce askerini ve askeri teçhizatını yolladı. Bu, İkinci Dünya Savaşı öncesi yeni silah ve taktiklerin test edildiği bir laboratuvar oldu.
İlginç Bir Bilgi: Alman Kondor Lejyonu, 1937'deki Guernica Katliamı'nı gerçekleştirdi. Bu, modern savaş tarihinde sivil hedeflere yönelik ilk büyük hava saldırılarından biriydi ve Pablo Picasso'nun ünlü tablosuna ilham verdi.
- Sovyetler Birliği'nin Desteği (Cumhuriyetçiler): Joseph Stalin liderliğindeki Sovyetler Birliği, Cumhuriyetçilere askeri teçhizat ve askeri danışmanlar gönderdi. Ancak bu destek, Milliyetçilerin aldığı kadar kapsamlı değildi ve genellikle altın karşılığında sağlanıyordu.
- Uluslararası Tugaylar: Dünyanın dört bir yanından binlerce gönüllü, faşizme karşı savaşmak için İspanya'ya gelerek Uluslararası Tugaylar'ı oluşturdu. Yazarlar (George Orwell, Ernest Hemingway), entelektüeller ve siyasi aktivistler bu tugaylarda savaşmıştır. Bu tugaylar, Cumhuriyetçiler için büyük bir moral kaynağı olsa da, askeri kapasiteleri sınırlıydı.
Az Bilinen Bir Gerçek: Uluslararası Tugaylar içinde Türk gönüllülerin de yer aldığına dair bazı iddialar bulunmaktadır, ancak bu durumun kesin bir kanıtı yoktur. Ancak faşizm karşıtı mücadelede Türk entelektüellerinin ve solcuların İspanya İç Savaşı'na büyük ilgi gösterdiği bilinmektedir.
- Batılı Demokrasilerin "Tarafsızlığı": İngiltere ve Fransa gibi büyük demokrasiler, birleşik bir "Müdahale Etmeme Politikası" izledi. Amacı, savaşı İspanya sınırları içinde tutmak ve Avrupa'da daha büyük bir çatışmayı önlemekti. Ancak bu politika, Milliyetçilerin faşist devletlerden aldığı desteği Cumhuriyetçilerin alamaması anlamına geliyordu ve dolaylı olarak Franco'ya avantaj sağladı.
SAVAŞIN SEYRİ
Savaş, kanlı ve acımasız çatışmalarla geçti.
- Madrid Kuşatması: Savaşın ilk büyük muharebesi, başkent Madrid'in Milliyetçiler tarafından kuşatılmasıydı. Şehrin savunması, halkın ve Uluslararası Tugaylar'ın direnişiyle aylar sürdü. "No Pasaran!" (Geçemeyecekler!) sloganı Madrid savunmasının sembolü oldu.
- Teruel Muharebesi (1937-1938): Savaşın en soğuk ve acımasız muharebelerinden biriydi. Her iki taraf da ağır kayıplar verdi.
- Ebro Muharebesi (1938): Savaşın en büyük ve son büyük muharebesiydi. Cumhuriyetçilerin son büyük taarruzu başarısızlıkla sonuçlandı ve Milliyetçilerin zaferini hızlandırdı.
- Cumhuriyetçi İçi Çatışmalar: Cumhuriyetçi saflardaki farklı ideolojiler (komünistler, anarşistler, sosyalistler), ortak düşmana karşı savaşırken bile kendi aralarında ciddi çatışmalar yaşadı. Özellikle Barselona'da komünistler ve anarşistler arasında yaşanan çatışmalar, Cumhuriyetçilerin gücünü zayıflattı.
İlginç Bir Bilgi: George Orwell'in "Katalonya'ya Selam" adlı eseri, İspanya İç Savaşı'ndaki Cumhuriyetçi içi çatışmaları ve özellikle komünistlerin anarşistlere karşı yürüttüğü temizlik hareketlerini ayrıntılı bir şekilde anlatır.
NİHAİ KAZANAN 'FRANCO'
Cumhuriyetçilerin uluslararası destek eksikliği ve iç bölünmeleri, Milliyetçilerin zaferini kaçınılmaz hale getirdi.
- Barselona'nın Düşüşü (Ocak 1939): Cumhuriyetçi direnişin son kalelerinden biri olan Barselona'nın düşmesi, savaşın sonunu işaret etti.
- Franco'nun Zaferi (1 Nisan 1939): General Franco, 1 Nisan 1939'da savaşın sona erdiğini ve Milliyetçilerin zaferini ilan etti. İspanya'da 36 yıl sürecek Franco diktatörlüğü başladı.
- Savaşın Acı Bilançosu: İspanya İç Savaşı, yaklaşık 500.000 ila 1 milyon arasında insanın hayatını kaybetmesine neden oldu. On binlerce insan sürgün edildi, hapse atıldı veya idam edildi. Ülke ekonomik ve sosyal olarak büyük bir yıkıma uğradı.
Az Bilinen Bir Gerçek: Savaşın bitiminden sonra, binlerce Cumhuriyetçi, Fransa sınırına doğru kaçmaya çalıştı. Ancak Fransa, bu mültecileri toplama kamplarına yerleştirdi ve koşullar oldukça zordu. Birçoğu, İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi işgaline uğrayan Fransa'da Gestapo'nun eline düştü.
İÇ SAVAŞIN AVRUPA'YA ETKİSİ
İspanya İç Savaşı, sadece İspanya'nın değil, tüm Avrupa'nın geleceğini etkileyen önemli bir olaydı.
- İkinci Dünya Savaşı'nın Provası: Almanya ve İtalya, İspanya'da yeni silahlarını ve taktiklerini test etme fırsatı buldu. Bu, İkinci Dünya Savaşı'nın bir nevi "laboratuvarı" oldu.
- Anti-Faşist Hareketi Güçlendirmesi: Savaş, dünya genelindeki faşizm karşıtı hareketleri daha da güçlendirdi ve birçok entelektüel ve solcu için bir ilham kaynağı oldu.
- İspanya'da Derin İzler: Franco rejimi, savaş sonrası dönemde intikam politikaları izledi ve toplumsal hafızada derin yaralar bıraktı. Savaşın mirası, günümüz İspanya'sında bile zaman zaman siyasi tartışmalara neden olmaktadır. Özellikle savaş kurbanlarının anılması ve toplu mezarların açılması gibi konular, hala hassasiyetini koruyor.
- Kültürel Etkisi: İspanya İç Savaşı, edebiyat, sanat ve sinemada geniş yankı buldu. Ernest Hemingway'in "Çanlar Kimin İçin Çalıyor", George Orwell'in "Katalonya'ya Selam" gibi eserler, savaşın trajedisini ve ideolojik karmaşıklığını anlatan önemli yapıtlardır.
İspanya İç Savaşı, tarihin tozlu sayfalarında kalmış basit bir çatışma değildir. O, bir milletin çektiği acıları, ideolojilerin körüklediği vahşeti ve büyük güçlerin hesaplaşmalarının bedelini ödeyen sıradan insanların hikayesini anlatır.
Bugün dahi, bu savaşın dersleri, toplumsal kutuplaşmanın ve uluslararası müdahalelerin yıkıcı sonuçları hakkında önemli uyarılar sunmaktadır.