Dörtnala gelip Uzak Asya'dan Akdeniz'e
bir kısrak başı gibi uzanan
bu memleket, bizim.
‘Davet’ Şiiri (ilk bölüm), Nazım Hikmet
İlk Uygarlıklar ve Anadolu
Anadolu…
İnsanoğlu, günümüzden yaklaşık 10.000 yıl öncesine kadar küçük göçebe gruplar hâlinde avcı– toplayıcı bir yaşam sürüyordu.
Neolitik Devrim, yani insan topluluklarının ilk kez tarım yapması, Bereketli Hilal adı verilen bölgede (Mezopotamya) ve Anadolu’da başladı ve sonraki milenyum boyunca Eski Dünya'nın geniş bölgelerine yayıldı.
Neolitik Devrim ayrıca Mezoamerika'da (6.000 yıl önce), Çin'de, Papua Yeni Gine'de, Sahel'de ve Batı Afrika'nın savan bölgelerinde de bağımsız bir şekilde gerçekleşti.
Türkiye'nin Şanlıurfa ili sınırları içerisinde keşfedilen ve MÖ 9600–8000 tarihli olduğu düşünülen Göbeklitepe kompleksi, Neolitik bir dinî veya sivil sitenin muhteşem bir örneğidir.
Yerleşik bir nüfustan ziyade avcı–toplayıcılar tarafından inşa edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir.
Dünyanın birçok yerinde bu döneme ait yerleşim yerlerine rastlanılmış ancak Ülkemiz sınırlarında öne çıkanlar; Çatalhöyük, Hacı lar, Aşıklıhöyük, Köşkhöyük, Göbeklitepe, Çayönü, Karahantepe, Hallan Çemi ve Nevali Çori…
Anadolu Medeniyetler Müzesinde Müzik Tarihi Turu
Yazımızda müziğin tarihini izleyeceğiz ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bu yerleşim yerlerinden Çatalhöyük’ten yazımızın konusuna giren eserler var.
Ayrıca daha önceki ve sonraki dönemlere ait örnekler de izleyeceklerimiz arasında yer alacak.
Müziğin Anadolu topraklarındaki, belki de insanoğlunun müzikle ilk tanışmasının izleri bunlar.
‘Şaşırtıcı bir keşif yolculuğu’ olarak da adlandırabileceğimiz bir ‘Müzik tar ihi turu’ sizi bekliyor! İşte!
Müzede şaşırtıcı bir müzik yolculuğu!
Yeni Taş Devri ve Çatalcahöyük
Çatalhöyük. Bir kült odasını süsleyen boğanın avlanma sahnesi. MÖ 6. binyıl.
Duvar resimleri…
Tef ve ona vurmak için çubuk, ses çıkarmak, gürültü yapmak ve avı bir yere sürüklemek, belki köşeye sıkıştırmak için kullanıldığını görüyoruz. Boğanın tam kuyruğunun üzerinde…
Av hayvanını avcıların avlayabileceği bir yere çekmek için bazılarının davul çaldığını görüyoruz.
Davulun burada müzik yapmaktan çok gürültü çıkarmak amacıyla kullanılmış. Davulun sadece gürültü için kullanılmadığını da düşünmek yanlış olmaz…
Erken Tunç Çağı (MÖ 3000 2000)
Sistrum, Dinsel törenlerde kullanılan müzik aleti. Mezar ölü hediyesi. MÖ 3 binyıl sonu
Hatti Uygarlığı
Alacahöyük. Evreni, güneşi, dünyayı simgeleyen tunç törensel sancak. MÖ 2500-2100 “Dünya bir öküzün boynuzları üzerinde duruyor ve öküz başını salladığında deprem olur.”
Törenlerde uzun bir sopanın ucuna takılan bu metal eserin üzerine aplike edilen oynak parçaların çıkardığı seslerle ritim tutarak töreni müzikli ayine çeviriyor olsa gerek.
Boğazköy, Kibele Heykeli, MÖ 1450-1180 Hititlerin başkenti olan Hattuşaş (Boğazköy)’den gelen grup heykelde, yüksek polos-başlığı ile Kybele, iki yanında Kuret ve Korybant rahipleriyle gösterilmiş.
Ana Tanrıça Kibele’nin iki yanındaki rahipleri/yardımcıları biri çift kaval, diğeri lir çalıyor.
Kuret ve Korybant rahipleri, Kibele törenlerine baş döndüren danslar, bağrışmalarla, flüt, davul ve tefleriyle katılırlarmış.
Eski Krallık Dönemi
İnandık Vazosu. Çankırı, İnandık Tepe’de bulundu. Kutsal Evlilik Sahnesi. MÖ 1600
Müziksiz düğün olur mu?
İnandık Vazosu’ndaki saz, tef, Hitit arpı, büyük ve küçük Hitit lirleriyle, çengler, Hitit tarı ve bağlaması olarak isimlendirdiğimiz ziller, davullar ve nefesli müzik aletleri…
Çalgıcılarıyla, düğünün müzikli olduğunu hiç şüphe yok.
Alacahöyük. Kent kabartması. Bazalt. Y. 133 cm. Hokkabazlık Sahnesi. MÖ 14. yy
Darbuka, Hitit Dönemi MÖ 17-16. yüzyıl
Geç Hitit Dönemi
Kargamış. Ziyafet Sahnesi. Bazalt. Y. 112 cm. Geç Hitit Dönemi, MÖ 700
Kargamış. Bazalt. Y. 112 cm. Geç Hitit Dönemi, MÖ 700 Saz çalan, çifte flüt üfleyen ve zil çalarken ötekisi de dans ediyor.
Neşat Ertaş
Veee Türkmen/Abdallık kültürünün ve müzik geleneğinin son büyük temsilcisi Neşet Ertaş.
Yaşar Kemal ‘Bozkırın Tezenesi’ olarak adlandırdığı, o kendine ‘Garip’ dedi.
Türk Halk Ozanı.
1950'lerden itibaren… Babası Muharrem Ertaş'tan öğrendiği türkü ve bozlaklara eklediği Orta Anadolu türkülerini, oyun havalarını kayıt altına aldı.
1960'lı yıllardan itibaren… Kendi yazdığı şiirleri havalandırıp seslendirdi.
1970'li yıllardan itibaren… Türküleri artık diğer türkücü ve türkü sevenlerin dillerindeydi.
2009… Yılında UNESCO'nun Yaşayan İnsan Hazineleri Ulusal Envanteri’ne girdi…
Şimdi üstteki Kargamış’tan iki bazalt esere bir kez daha bakın! Sazlarda püskül var.
Bir de Ertaş’ın sazının püskülüne bakar mısınız?
Büyük Ozan, belki de bin yıllık geçmişi olan türkülerin yanında, Anadolu’nun binlerce yıllık geçmişine nasıl da sahip çıkıyor. Çıkmamız için bize sazın, sözün yanında püskülle sesleniyor…
Geç Hitit Dönemi -Devam
Yakın geçmişten, 2500 yıl önceye gidelim.
Binlerce yılın izini Müze’de keşfe devam edelim!
Kargamış. Bazalt. Y. 112 cm. Geç Hitit Dönemi, MÖ 700 Boynuz biçimli ses duyurma aleti üfleyen adam, davul çalan üç adam.
Süslü giysileriyle, çiftetellinin atasını seyrediyor olabilir miyiz? MÖ 9.yy
Her Zaman keyifli keşif yolculuklarınız olsun!
İnsanlar binlerce yıldır dinsel veya evlilik törenleri hatta av sırasında farklı nedenlerle çalmış, söylemiş, dans etmiş.
Bugün gibi.
Çoğunluğun mağaralarda yaşadığı dönemlerde mağara resimlerinin yanında duvarlara, kapkacağa yaptıklarını betimleyenlere selam olsun.
Bugün bu toprakların üzerinde yaşayanlar olarak bunun gururunu yaşamak ancak nelere sahip olduğumuzu bilmekten, idrak etmekle başlıyor.
Kaçırdıklarımızı, kaçırmamamız gerekenlerin değerlerini bilmemiz dileklerimle…
Bu yazıda sadece Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde yer alan eserler, öğrendiğim kadarıyla yer alıyor.
Bu müze ve diğer müzeler için eserler katılıp, keşif yolculuklarının zenginleştirilmesi elbette söz konusudur.
Müzelerde her zaman şaşırtıcı ve keyifli keşif yolculuklarınız olsun!
Teşekkür
Yazının ilham kaynağı, müzik tarihinde çok değerli çalışmalar yapan Oğuz Elbaş’tır.
Yıllardır gezdiğim müzeye farklı bir açıdan bakmamı sağladı.
Ayrıca… Her zaman yardımlarını aldığım Müze Müdürü Yusuf Kıraç ve Müze Müdür Yardımcısı Murat Yıldırım.
Yıldırım ayrıca zaman ayırdı, son okumayla düzeltme ve eklemeler yaptı – minnettarım.
Kendilerine bir de bu satırlardan teşekkürlerimi iletiyorum.
Kaynaklar
* Oğuz Elbaş ile Söyleşi, Ocak 2025
https://www.youtube.com/watch?v=RjjAn1Fi0eU
* Anadolu Medeniyetleri Müzesi Md. Yrd. Murat Yıldırım ile görüşme, Ocak 2025
* Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem Akurgal
* ‘Antik Çağ Anadolu Uygarlıkları Haritası’, sk.pinterest.com/pin/682506518501994735/ * ‘Çanak
Çömleksiz Neolitik Dönem'in başlıca arkeolojik alanlarını gösteren Güneybatı Asya haritası’, tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsanl%C4%B1k_tarihi#/media/Dosya:Fertile_crescent_Neolithic_B_circa_7500_BC.jpg
* ‘Heykel Sanatında Kybele Temsilleri Bağlamında Kadın Bedeninin Dönüşümü’, Füsun DenizÖzden, dergipark.org.tr/en/download/article-file/2446564
* ‘Hitit Anıtları’, hittitemonuments.com/karkamis/index-t.htm
* ‘Hitit Medeniyeti müzik kültürünün analizinde arkeolojik verilerin rolü’, itudergi.itu.edu.tr/itudergisi_b/article/viewFile/490/412
* ‘Kültür müzik tarihinde…’, aa.com.tr/tr/kultur/muzik-tarihinde-onemli-yeri-bulunan-cografyaanadolu/3440789
* ‘Kybele, Attis ve Corybantes’, tarihvearkeoloji.blogspot.com/2014/04/kybele-attis-vecorybantes.html
* Neşet Ertaş Fotoğrafı, fikriyat.com/galeri/yasam/neset-ertas-gariplik-temasini-turkulerindenasil-
isledi
* ‘Neşet Ertaş’, tr.wikipedia.org/wiki/Ne%C5%9Fet_Erta%C5%9F
* ‘Oğuz Elbaş ile müzik’, youtube.com/watch?v=RjjAn1Fi0eU&t=52s
* ‘Türkiye’de Müzik Kültürü’, Oğuz Elbaş, dagarcikturkiye.com/ 2024/12/01/turkiyede-muzikkulturu/