Kemal Ateş’in kaleme aldığı, Ötüken yayınları tarafından 2023 yayınlanan, “Saklı Sözlük: Dil Dışı Bırakılmış Bir Dilin Sözlüğü”, Türkçenin derinliklerine inen, ihmal edilmiş ve kaybolmaya yüz tutmuş zenginliğini gün yüzüne çıkaran önemli bir çalışmadır. Kitap, standart sözlüklerde yer bulamayan, ancak halk dilinde, yöresel kullanımlarda ve bazı edebiyat eserlerinde yaşamaya devam eden binlerce sözcüğü derleyerek Türkçenin “saklı” kalmış söz varlığını okuyucuya sunuyor.
Yazar, bu sözlüğü hazırlarken sadece güncel sözlüklerdeki eksiklikleri gidermeyi değil, aynı zamanda Türkçenin tarih boyunca uğradığı “ihmal, ilgisizlik ve bilinçsizlik” sonucu “dil dışı bırakılmış” kelimelerin mirasına sahip çıkmayı amaçlamıştır. Kemal Ateş, Kaşgarlı Mahmut’tan başlayarak, Nurullah Ataç’ın “Halk diline kulak vermek” ilkesi doğrultusunda R. H. Karay, Fakir Baykurt, Yaşar Kemal gibi halk dilinden beslenen önemli yazarların eserlerini tarayarak bu sözcük hazinesini oluşturmuştur.
Saklı Sözlük, bir dilin sadece resmi ve yazıya geçmiş formundan ibaret olmadığını, asıl zenginliğin halkın günlük konuşma dilinde, deyimlerinde ve atasözlerinde saklı olduğunu gösteren bir anıt niteliğindedir. Kitap, okurları, yüzyıllardır Anadolu topraklarından fışkıran ve yabancı kelimelerin istilasına karşı Türkçemizi besleyen yalın, anlaşılır ve güzel sözcüklerle tanıştırarak dil bilincini artırmayı hedeflemektedir.
Kemal Ateş’in “Saklı Sözlük – Dil Dışı Bırakılmış Bir Dilin Sözlüğü” kitabı, yalnızca bir sözlük değil; Türkçenin unutulmuş, halk ağzında kalmış, yazılı dile geçememiş kelimelerini yeniden hatırlatan bir dil mirası kitabıdır.
Aşağıda, kitapta yer alan veya benzeri türden sözcüklerden örneklerle yazıma devam ediyorum.
Kelime Anlamı
Aşlık mutfak
Çımkışmak uyuşmak
Işıklık pencere
Kuytul barınak, konaklama yeri
Pekyüzlü utanmaz, aldırmaz
Suyurdu kaynak, pınar
Taydaş yaşıt, akran
Kemal Ateş, “saklı sözlük” kavramını şöyle açıklıyor:
“Bazı sözler dilin gözden uzak köşelerinde yaşamayı sürdürür. Onlar unutulmaz, yalnızca duyulmaz olur.”
Bu nedenle kitabındaki her kelime, bir zamanlar halkın yaşantısına dokunan ama zamanla sessizliğe gömülmüş bir kültürel izi temsil ediyor.
“Saklı Sözlük”, yazarın kendisinin yaptığı detaylı araştırmalara dayanmaktadır:
Ayrıca yazar, elinde teyple Anadolu’nun birçok köyünü dolaşarak derlemeler yaptığını da belirtmektedir.
Kitapta en beğendiğim iki sözü yazarak, yazımı bitiriyor, kelimeleri merak edenlerin bu kitabı edinmelerini öneriyorum.
“Deliyle ateş yakılmaz; ya seni yakar ya kendini.” (sayfa 72)
“Irak yerin davulu koygun öter.” (sayfa 120)