Daha da kötüsü: “Kayıt dışı ekonomi nedir?”, “Neden ekonomide kayıt dışılık var?”, “İnsanlar neden kayıt dışı iş ve işlemler yapmayı tercih ediyorlar?” Bunları sorgulayan ise pek yok.
Peşin peşin şunu söyleyeyim; bu konuyu sorgulayıp, iyice anlamadan sorunu çözmek hiçbir şekilde mümkün olmayacaktır.
Aslında kayıt dışı diye birbirine benzemeyen bir çok iş ve işlem bir torbaya doldurulup aynı kategoride değerlendiriliyor ve bu durum bu konuyu anlamayı daha da zorlaştırıyor.
Kayıt dışı ekonomi ile mücadele edebilmek için önce bu işlemlere yol açan nedenleri kategorize etmek gerekir.
Kayıt dışı iş ve işlemleri yapmanın iki temel nedeni vardır:
1- Yüksek vergi vermekten kaçınmak
2- Suç parasını gizlemek
Bu iki kategori sonuçta kayıt dışı bir ekonomi yaratsa da aslında bu yapılar birbirine hiç benzemeyen niteliktedir ve bu yüzden de çözüm yolu da çok farklı olacaktır. Bu yüzden ben bu iki kategoriyi ayrı ayrı değerlendireceğim.
1- Yüksek vergi vermekten kaçınmak
Bu kategoriye giren ekonomik iş ve işlemler çok ama çok büyük ölçüde devletin aşırı vergilendirme politikalarından kaynaklanmaktadır.
Bir ülkede devlet ekonomik faaliyetlerden aşırı vergi talep ediyorsa ekonomik aktörlerin önünde daima iki seçenek vardır:
A. Ekonomik faaliyetleri ve bu faaliyetler sonucu oluşan kazançları devletten gizlemek bu şekilde vergi tahakkukunu önlemek.
B. O devletin egemen olduğu coğrafyada ekonomik faaliyetlerden vazgeçmek.
Türkiye özelinde vatandaş her iki yöntemi de kullanmaktadır.
Ekonomik faaliyetlerin devletten gizlendiği herkesin bildiği bir gerçek ama elbette kayıt dışı ekonominin doğası gereği ne miktarda faaliyetin devletten gizlendiğini bilmek mümkün değil sadece olsa olsa yöntemi ile yapılan tahminler var.
Vatandaşların Türkiye’de ne miktarda ekonomik aktiviteden vazgeçtiğini belirleyebilmek de elbette çok kolay değil, ama düşünülenden çok daha yüksek olduğu kesin.
Vergiden kaçınmak için ekonomik faaliyetleri devletten gizlenmesinin önüne geçmenin tek bir yolu vardır o yol da vergileri vatandaşların rızaen ödeyebileceği makul seviyelere indirmektir. Yasal baskı ve takibatlar ile vergiler yüzünden oluşan kayıt dışılığı önlemek mümkün değildir eğer bu konuda vatandaşları çok sıkıştırırsanız insanlar ekonomik faaliyetlerde bulunmaktan vaz geçerler. İktidar vergileri makul miktarlara indirip vatandaşlara vergilerin nereye ne sebeple harcandığının hesabını şeffaf bir şekilde verirse bu yüzden oluşan kayıt dışılık kolaylıkla ortadan kaldırılabilir.
2- Suç parasını gizlemek
Bir devlet için asıl zor olan suç parasını gizlemek için ekonomik faaliyetlerin kayıt dışında tutulması ile mücadeledir.
Sadece rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık gibi adi suçlar değil terör, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı gibi organize suçlar yani konusunu bir suçun teşkil ettiği eylemler sonucu oluşan kazançlar ekonomide kayıt dışılığın oluşmasının en önemli nedenidir.
Neticede rüşvet alan bir siyasetçi ya da bürokratın bu işi kayıt içine alması, örneğin parayı götürüp bankaya yatırması mümkün değildir.
Türkiye gibi ülkelerde konusu suç teşkil eden iş ya da eylemler o kadar fazladır ki bunun oluşturduğu kayıt dışı ekonomi devasa boyutlara ulaşabilmektedir.
Bu nedenle oluşan kayıt dışı ekonomi ile mücadele için ise öncelik suçun önlenmesi gerekmektedir.
Suçu önleyemediğiniz zaman buradan doğan kayıt dışı ekonomiyi önleyebilmeniz hiçbir şekilde mümkün olmayacaktır.
Sonuç olarak iki farklı nedenle oluşan ve birbirinden çok farklı dinamiklere sahip olan iki farklı kayıt dışılık var bunu anlayıp mücadeleyi bu temel üzerine oturtmadan bir çözüm yolu bulmak mümkün olmayacaktır.