Türkiye ekonomisi, uzun yıllardır büyük kentlerde yoğunlaşan sanayi ve hizmet yatırımlarıyla şekillenmiş bir yapıya sahip. İstanbul, Ankara, İzmir gibi metropoller ülke ekonomisinin omurgasını oluştururken, Anadolu’nun birçok bölgesi ekonomik faaliyetlerde görece daha zayıf kalmaya devam ediyor. Bu durum, sadece gelir farklarını değil, sosyal ve kültürel yaşam düzeylerinde de belirgin eşitsizlikleri beraberinde getiriyor. Bölgesel yatırım dengesi, işte tam bu noktada, Türkiye’nin sürdürülebilir kalkınma hedefleri açısından stratejik bir mesele olarak öne çıkıyor.
Ekonomik Kalkınmanın Temelinde Denge Var
Bölgesel yatırım dengesi, bir ülke içinde sermaye, üretim, istihdam ve altyapı yatırımlarının coğrafi olarak adil biçimde dağılmasını ifade eder. Bu dengenin sağlanması, hem ekonomik büyümenin ülke geneline yayılmasını hem de toplumsal refahın daha eşit biçimde paylaşılmasını mümkün kılar. Türkiye’de son yıllarda uygulamaya konan teşvik sistemleri, bu hedef doğrultusunda önemli bir araç işlevi görüyor.
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yürütülen Yatırım Teşvik Sistemi, illeri sosyoekonomik gelişmişlik düzeylerine göre altı bölgeye ayırarak farklı destekler sunuyor. Örneğin, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yatırım yapan girişimcilere daha yüksek vergi indirimleri, sigorta primi destekleri ve faiz sübvansiyonları sağlanıyor. Bu sistem, özellikle Şanlıurfa, Van, Ağrı gibi illerde üretim tesislerinin artmasına zemin hazırlamış durumda.
Ancak, sadece teşviklerle dengeli kalkınmayı sağlamak mümkün değil. Yatırımların sürdürülebilir olabilmesi için altyapı, ulaşım ağları, nitelikli işgücü, enerji arz güvenliği ve lojistik imkanlarının da güçlendirilmesi gerekiyor. Bölgesel dengesizliklerin temelinde, ekonomik etkenler kadar, eğitim düzeyi, beşerî sermaye kalitesi ve yaşam koşullarındaki farklar da önemli rol oynuyor.
Marmara’nın Yoğunluğu, Anadolu’nun Sessizliği
TÜİK verilerine göre, Türkiye’nin sanayi üretiminin yaklaşık %45’i Marmara Bölgesi’nde gerçekleşiyor. İstanbul, Kocaeli, Bursa ve Sakarya hattı, otomotivden kimyaya, beyaz eşyadan tekstile kadar geniş bir üretim yelpazesiyle ülkenin lokomotif bölgesi konumunda. Ancak bu yoğunlaşma, aynı zamanda bölgesel dengesizliğin en somut göstergesi.
Ege ve İç Anadolu’da üretim kapasitesi son yıllarda artsa da Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da ekonomik faaliyetler hâlâ sınırlı. Bu bölgelerde sanayi tesislerinin azlığı, istihdamın tarım ağırlıklı olmasına ve genç nüfusun büyük şehirlere göç etmesine yol açıyor. Böylece, ekonomik fırsatlar batıya yığılırken, doğu illeri hem işgücü hem beşerî sermaye kaybına uğruyor.
Bu tablo, “bölgesel yatırım dengesizliğinin bir kısır döngüye dönüştüğünü gösteriyor: Yatırım olmadıkça iş olanakları doğmuyor, iş olanakları doğmadıkça nitelikli işgücü bölgede kalmıyor. Bu da yeni yatırımcıların bölgeye ilgisini azaltıyor.
Yeni Yatırım Alanları ve Yeşil Dönüşüm Fırsatı
Türkiye’nin bölgesel yatırım politikasında son yıllarda öne çıkan başlıklardan biri de yeşil ve dijital dönüşüm. Avrupa Yeşil Mutabakatı ve karbon ayak izi standartları doğrultusunda, çevre dostu üretim modelleri ön plana çıkıyor. Bu dönüşüm, özellikle enerji, gıda, lojistik ve sanayi sektörlerinde Anadolu’nun potansiyelini değerlendirmek için yeni fırsatlar yaratıyor.
Örneğin, güneş enerjisi potansiyeli yüksek olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi, yenilenebilir enerji yatırımları için stratejik bir merkez haline gelebilir. Aynı şekilde, İç Anadolu’nun geniş tarım arazileri, gıda sanayiinde katma değerli üretimin artırılması açısından avantaj sağlıyor. Dijitalleşme ve e-ticaret altyapılarının güçlendirilmesi de kırsal bölgelerdeki üreticilerin pazara erişimini kolaylaştırarak bölgesel gelir farklarını azaltabilir.
Bu noktada, sadece özel sektörün değil, kamunun da yönlendirici rolü büyük önem taşıyor. Kamu yatırımlarının coğrafi dağılımında adalet gözetilmesi, örneğin üniversite, teknopark, organize sanayi bölgesi (OSB) ve lojistik merkezlerin stratejik biçimde planlanması, uzun vadede dengesizliği azaltacak en güçlü mekanizmalar arasında.
İstihdam ve Sosyal Denge İçin Eşit Yatırım
Bölgesel yatırım dengesizliği yalnızca ekonomik değil, sosyal bir mesele de. Gelir farkları arttıkça toplumsal huzur, yaşam kalitesi ve sosyal dayanışma da olumsuz etkileniyor. Bu nedenle yatırım dengesinin sağlanması, istihdamı artırarak yoksullukla mücadeleye de katkı sunuyor.
Son yıllarda Doğu ve Güneydoğu illerinde tekstil, gıda işleme ve çağrı merkezi gibi sektörlerde kurulan yatırımlar, istihdamı yerinde oluşturmanın etkili örneklerini veriyor. Kadın istihdamı ve genç girişimcilik programlarının bu bölgelerde yaygınlaşması, uzun vadede sosyal dengeyi güçlendirecek bir gelişme olarak görülüyor.
Ancak bu girişimlerin kalıcı olabilmesi için yerel yönetimlerle merkezi idare arasında güçlü bir koordinasyon gerekiyor. Bölgelerin kendi potansiyellerine uygun kalkınma planlarının hazırlanması, yerel üretim modellerinin desteklenmesi ve yatırımcıya güven veren bir bürokratik ortamın oluşturulması, başarı için belirleyici faktörler arasında.
Sonuç: Adil Yatırım, Güçlü Türkiye
Bölgesel yatırım dengesi, sadece ekonomik büyümenin adil dağılımı değil, aynı zamanda Türkiye’nin gelecekteki sosyoekonomik istikrarının teminatı. Doğudan batıya, kuzeyden güneye her bölgenin üretim zinciri içinde rol alması, ülkenin toplam verimliliğini artırırken, toplumsal refahın tabana yayılmasını sağlar.
Kısacası, Türkiye’nin sürdürülebilir kalkınma vizyonu, yalnızca büyük kentlerin değil, tüm bölgelerin birlikte güçlenmesine bağlı. Sanayi, tarım, hizmet ve enerji sektörlerinde bölgesel dengeleri gözeten yatırımlar hem ekonomik hem sosyal adaletin inşasında en sağlam temel olacaktır.
Bölgesel dengeyi sağlamak, sadece devletin değil, özel sektörün, yerel yönetimlerin ve toplumun ortak sorumluluğudur. Çünkü gerçek kalkınma, herkesin kazandığı bir ülke düzeniyle mümkündür.